* * *
در واپسین ماه های سال گذشته، دو اثر از جدیدترین آثار شهید مطهری منتشر شد. در این مختصر این دو کتاب را مرور می کنیم. «پنج مقاله» شامل پنج نوشته کوتاه در باب دین و اسلام است: «دین و مذهب» ، «احتجاجات قرآن» ، «نقدی بر ترجمه ای از قرآن» ، «نماز» و «اسلام برتر است» . مقاله دین و مذهب (صص??-??) چنان که ناشر در مقدمه کتاب آورده است، «ظاهراً برای کتاب تعلیمات دینی دوره دبیرستان در حدود سال ???? نگارش یافته تا به وسیله افرادی مانند شهید دکتر بهشتی و شهید دکتر باهنر که در آموزش و پرورش دوره قبل از انقلاب اسلامی نفوذ کرده بودند، به چاپ برسد» (ص ?). به همین دلیل و نیز به دلیل بیان ساده و روان آن، مقاله برای خوانندگان عام مفید است. نویسنده در این مقاله از احتیاج فطری بشر به دین می آغازد و آن گاه سخن را در هشت محور پی می گیرد. خداشناسی، پیغمبران، اسلام، پیغمبر اسلام، قرآن مجید، علی(ع)، ائمه اطهار(ع) و معاد. نویسنده در این هشت محور، اسلام را در زمینه ای از مباحث تاریخی، معارفی و گاه کلامی معرفی می کند و به این منظور از آیات، روایات و نقل های شعری _ به د لیل تناسب با مخاطب عام _ بهره می برد. مقاله «احتجاجات قرآن» قسمتی ازدرس استاد شهید در دانشکده الهیات دانشگاه تهران تحت همین عنوان بوده است که البته ادامه آن در حال حاضر دراختیار شورای نظارت بر آثار استاد نیست. این نوشته به استدلال های عقلی قرآن می پردازد. نویسنده، با استناد به قرآن، از نقد این ایده آغاز می کند که «در برخی روش ها و آیین ها حوزه معتقدات دینی را صرفاً قلمرو تسلیم و ایمان می دانند و دستگاه عقل و استدلال را از دستگاه تسلیم و ایمان، جدا و بی ارتباط فرض می کنند.» (ص ??) نویسنده در مقام نقد به چهار نکته اشاره می کند: ?- قرآن همواره دم از تعقل و تفکر می زند؛ ?- قرآن بسیاری از مطالب را با دلایل عقلی اثبات می کند؛ ?- قرآن تاریخ بشر را با طرز منطقی مبنی بر روابط علی و معلولی قضا یا تفسیر می کند؛ ?- قرآن معمولاً برای احکام خود، فلسفه و حکمت ذکر می کند. نویسنده سپس با بیان این نکته که تأیید عقل از سوی قرآن به معنای اعتبار دادن تام و تمام به آن نیست، بلکه «افق اشراق و الهام از افق عقل، وسیع تر و فصیح تر است» به موضوع «راهبری عقل» می رسد (صص ??-??) و به پنج مورد از مواردی که در آموزه قرآنی «لغزش های عقل محسوب می شود می پردازد:
مقاله« نقدی بر ترجمه ای از قرآن »نقد استاد مطهری بر ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده از قرآن است که برای نخستین بار در حدود ???? در مجله یغما به چاپ رسیده است. نقد استاد مطهری بر این ترجمه، فقط شامل سوره یاسین است که در پنج محور مرتب شده است. این نقد هم شامل ملاحظات ادبی و زبانی است و هم ملاحظات روشی. برای نمونه استاد مطهری در نقد ترجمه پاینده از آیه سی ام سوره یاسین (یا حسره علی العباد...) از جمله می گوید:معانی را در قالب کلمات فارسی باید ریخت و در سیاق فارسی هیچ گاه در مقام اظهار و تأسف و پشیمانی گفته نمی شود: «ای افسوس من» (ص ??) نویسنده در پایان و در اشاره به «یکی از بزرگترین عیب های ترجمه آقای پاینده» به این نکته اشاره می کند که او در برخی موارد، ترجمه خود را برپایه قرائتی شاذ از قرآن سامان داده است. مقاله «نماز» (??-??) در حدود ???? و در سال های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی که مارکسیسم زدگی و تأویل مادی مفاهیم دینی بر برخی محافل حاکم بود، نوشته شده است. عنوان اصلی این مقاله «حرکتی بر ضد سیر آب» است، «کنایه از این که نوشتن کتابی درباره نماز در آن دوره [منظور کتاب« پرواز در ملکوت »نوشته حجت الاسلام فهری درباره نماز است] حرکت برضد مسیر آب است.» (ص ??) استاد مطهری در نقل عقیده رایج در برخی محافل آن زمان، با لحنی از طعن و انکار، می گوید: «آخر این دو دقیقه خم و راست شدن و چند جمله تکراری را بازگو کردن که از هر پیرزن مفلوکی هم ساخته است این همه ارزش دارد که قائمه و سراپرده دین خوانده شود؟!» (ص ??) و سپس چندین برداشت قرآنی را در نقد این سخن، مطرح می کند.
مقاله پایانی کتاب عنوان «اسلام برتر است» را بر خود دارد. عنوان اصلی مقاله حدیث نبوی «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» است. استاد مطهری در باب معنای این حدیث، این پرسش را مطرح می کند که «آیا این حدیث در مقام تشریع و انشاء قانون است، آن چنان که فقها استنباط کرده اند یا در مقام اخبار و بیان یک جریان تکوینی است؟» (ص ???). معنای موردنظر استاد این است که «هیچ کالای معنوی و روحی قادر به رقابت با اسلام نیست؛ زیرا قادر نیست مانند اسلام همه خلاءهای احتیاجات را پر کند...» (ص ???) اگرچه استاد مطهری این معنا را با معانی دیگر مانعه الجمع نمی داند (ص ???).

***
کتاب «آشنایی با قرآن» نیز یازدهمین مجلد از مجموعه آشنایی با قرآن است و شامل تفسیر سوره های دهر، مرسلات، بنأ و نازعات است. این مجموعه از جلد پنجم تا مجلد حاضر «تنظیم شده جلسات تفسیر قرآن توسط استاد شهید آیت الله مطهری است که طی سال ها و تا نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی در منطقه قلهک تهران برقرار بوده است» ( ص ?). روش استاد در این کتاب، آمیزه ای از تاریخ، استفاده های فلسفی و شرح لغات و مفاهیم و گاه نیز استشهاد به آیات قرآن در ذیل عناوینی چون «آیات مؤید» است. سوره دهر در پنج مجلس، تفسیر شده است. مفاهیم مطرح شده در تفسیر این سوره را می توان ذیل مفهوم انسان شناسی و جهان شناسی اسلامی جای داد که در آن در باب موضوعاتی چون خلقت، روح، اختیار، امتحان الهی، وصف بهشت، صبر و آخرت بحث شده است. از جمله استنادات استاد شهید به آیات دیگر قرآن در استفاده های تفسیری او را می توان در صفحات ?? تا ?? پی گرفت که در آن به برخی آیات سوره های مزمل، قمر و صافات ارجاع داده شده است. تفسیر سوره مبارکه مرسلات در ? مجلس پی گیری شده است و مباحث آن عبارت است از «معاد و قیامت در قرآن» و «اوصاف اهل تقوا در بهشت» . تفسیر سوره نبأ در دو مجلس برگزار شده و شامل مباحثی چون قیامت، تقوا، شفاعات و پاداش اخروی پارسایان است.
تفسیر سوره نازعات به بحث مبدأ و معاد و ایمان به غیب می پردازد. استاد در تفسیر این سوره نیز، به مناسبت، به مباحث روز نیز توجه دارند؛ از جمله در ذیل عنوان «آیا ایدئولوژی ها جبراً طبقاتی هستند؟» (ص ???) و «فلسفه مارکسیسم» (ص ???). یکی از همین مباحث روز آمد، بحث افراط در تفسیر علمی از قرآن و تأویل های نابه جا است که استاد مطهری از آن با تعبیر «تأویل بردن تمام غیب ها به شهادت» نام می برد (ص ???): «... این ها بازی گرفتن وحی الهی است. قرآن آمده ما را بالا ببرد. ما قرآن را در حد خودمان پایین می آوریم. در این حد که دیگر قرآن و پیغمبر نمی خواست. اگر بنا بود در حدودی که بشر با مساعی علمی و فکری و حسی خودش مسائل را درک کند [وحی نازل شود] این که حد خود بشر است. مسئولیت درک مسائلی مانند قوه جاذبه عمومی و قوه مغناطیس با خود بشر است که با فکر خودش این ها را درک کند... انسان باید چشم بصیرتی در این دنیا باز کند و به حقایقی ایمان بیاورد که حقایق ایمانی، حقایق نبوی و معارف الهی است.» (ص ???)
بازمانده میراث فکری کسی که «در طهارت روح و قوت ایمان و قدرت بیان کم نظیر بود» ، چنان که استادش امام خمینی(ره) به مناسبت فقدان او گفته است «بی استثنا آموزنده و روان بخش است و مواعظ و نصایح او که از قلبی سرشار از ایمان و عقیده نشأت می گرفت، برای عارف و عامی سودمند و فرح زاست... خدایش رحمت کند و در جوار خدمتگزاران بزرگ اسلام جایگزین فرماید».